पन्हाळा किल्ला माहिती | Panhala Fort Information In Marathi

➲ पन्हाळा किल्ला :-

किल्ल्याचे नाव :  पन्हाळगड 

जिल्हा :  कोल्हापूर

  

किल्ल्याची उंची :  ४०४० फुट 

ठिकाण :  कोल्हापूर,महाराष्ट्र ,भारत 

जवळचे गाव :  पन्हाळा 

किल्ल्याची स्थापना :   इ.स. ११७८ - १२०९ 

किल्ल्याचा प्रकार :  गिरीदुर्ग

पन्हाळगड

पन्हाळा किल्ला हा महाराष्टातील कोल्हापूर पासून २० किलोमीटर अंतरावर आहे .त्याची उंची ४०४० फुट इतकी आहे.हा गड चढाईच्या  दृठीने सोपा समजला जातो . या  किल्ल्याच्या सर्व बाजूंनी ७ फुट उंचीच्या भिंती आहेत ,ज्या शत्रूपासून किल्ल्यावरील लोकांचे रक्षण करण्यासाठी बांधल्या होत्या.हा किल्ला सह्याद्रीच्या पर्वतरांगे मध्ये आहे .

पन्हाळा किल्ला हा ऐतिहासिकदृष्ट्या खूप महत्वाचा आहे.छत्रपती शिवाजी महाराज याच गडावर असताना सिद्धी जोहरने पन्हाळ्याला वेढा घातला होता पण तब्बल ४ महिन्यानंतर शिवाजी महाराज सुखरूप निसटले व ते सुटून ते विशालगडावर गेले .भारतामध्ये असलेल्या किल्ल्यांपैकी सर्वात जुना असलेला किल्ला म्हणजे पन्हाळा किल्ला होय.या गडावर शिवा काशीद यांचा पुतळा देखील पाहायला मिळतो. त्याच बरोबर संभाजी मंदिर ,राजदिंडी,सज्जनकोट अंबरखाना,रामेश्वर मंदिर अशी महत्वाची ठिकाणे लक्ष वेधून घेत .

हा किल्ला साधारण १२०० वर्षाचा इतिहास या गडाला असून हा किल्ला भोज राजा नृसिंह यांच्या कालखंड बांधला होता .

औरंगजेबाने हा किल्ला १७०१ मध्ये आपल्या ताब्यात घेतला आणि मोघलांनी यावर राज्य केले.२ जानेवारी १९५४ मध्ये ह्या किल्ल्याला महाराष्ट्र राज्यातील सुरक्षित क्षेत्र म्हणून घोषित केले.

👉पन्हाळगडाला वेढा :-

अफजलखानाच्या वधामुळे विजापुरात हाहाकार उडाला. त्याच्या मागोमाग शिवरायांनी विजापुरकरांच्या ताब्यातील पन्हाळगड जिंकला.त्यामुळे आदिलशहा भयंकर चिडला.त्याला अन्नपाणी गोड लागेना.शिवरायांचा नाश करण्यासाठी त्याने सिद्दी जौहर या सरदाराला पाठवले.फार मोठी फौज घेऊन सिद्दी जौहर निघाला.फाजलखानही बापाच्या वधाचा सूड घेण्यासाठी त्याच्याबरोबर निघाला.

सिद्दी जौहर शूर पण क्रूर होता.त्याची शिस्त कडक होती.त्याने पन्हाळगडाला चौफेर वेढा घातला.शिवरायांना गडात कोंडले.पावसाळ्याचे दिवस जवळ आले होते.पावसाला सुरु झाला,कि सिद्दी जौहर वेढा उठवील असे शिवरायांना वाटले,पण त्याने पाऊस सुरु होताच त्याने वेढा अधिकच कडक केला.गडावरची शिदोरी संपत आली.आता की करावे ? शक्तीचे काम नाही,तेव्हा युक्तीने सुटका करून घेण्याचे शिवरायांनी ठरवले.'लवकरच किल्ला तुमच्या स्वाधीन करतो ',असा निरोप त्यांनी सिद्दीला पाठवला.तो खुश झाला.त्याने ते काबुल केले.

वेढ्याच्या कामाने सिद्दीचे सैनिक कंटाळले होते.शिवाजी शरण येत आहे,हे ऐकून त्यांना आनंद झाला.खाणे-पिणे,गाणे-बजावणे व हुक्कापाणी त्यात ते दंग होऊन गेले.

👉किल्ल्यावरील महत्वाची  घटना :-

• पावनखिंड लढाई

👉किल्ल्यावरील पाहण्यासारखी ठिकाणे :-

• गांधारबावडी :-  तीन मजली विहीर 

• अंबरखाना

• पराशर गुहा :- येथे महर्षी पराशर निवास करत 

• संभाजी मंदिर : हा एक छोटा दरवाजा आहे 

• राज दिंडी 

• सोमाळे तलाव :- गडावरील मोठे तलाव 

• धर्मकोठी :-  गरजूंना धान्य दान करण्याचे ठिकाण 

• रेडे महाल 

• महालक्ष्मी मंदिर 

• कलावती महाल 

• तीन दरवाजा 

• पुसटी बुरुज 

• राजवाडा 

• बाजीप्रभू देशपांडे यांचा पुतळा 

• नागझरी 

• सोमेश्वर मंदिर 

• अंधेर बाओरी 

• किशोर दरवाजा 

• वाग दरवाजा 

• शिवा काशिद  पुतळा

👉शिवराय वेढ्यातून बाहेर :-

शिवरायांनी वेढ्यातून निसटून जाण्यासाठी एक युक्ती योजली.त्यांनी दोन पालख्या सज्ज केल्या.एकीतून शिवराय अवघड वाटेने बाहेर जाणार आणि दुसरीतून शिवरायांचे सोंग घेतलेली व्यक्ती राजदिंडी दरवाजातून बाहेर पडणार.दुसरी पालखी शत्रू सैन्याला सहज दिसणार असल्याने टी पकडली जाणार आणि शिवाजीराजाच पकडल्याचे समजून शत्रू जल्लोष करणार,एवढ्यात शिवराय अवघड वाटेने निसटून जाणार ,अशी योजना होती ; पण शिवरायांचे सोंग घेणार कोण ? असे सोंग घ्यायचे म्हणजे मरणाला सामोरे जायचे;पण एक बहादूर तरुण तयार झाला.तो दिसायला शिवायासारखा होता आणि त्याचे नावही शिवाजीच होते.शिवरायांच्या सेवेतील केशभूषा करणारा तो सेवक होता. तो मोठा धाडसी आणि चतुर होता.

ठरल्याप्रमाणे सोंग घेतलेल्या शिवाजीची पालखी राजदिंडीच्या बाहेर पडली.रात्रीची वेळ होती.धो धो पाऊस पडत होता,तरीही शत्रूचे काही सैनिक पहारा देत होते.त्यांनी ती पालखी पकडली.शिवाजीराजाच पकडला! असे समजून त्यांनी ती  पालाखी सिद्दी जौहरच्या छावणीत नेली.तेथे जल्लोष सुरु झाला.त्या दरम्यान शिवराय दुसऱ्या अवघड वाटेने गडाबाहेर पडले.सोबत बाजीप्रभू देशपांडे व त्यांचे निवडक सैनिक होते.सोबत बांदल देशपांडे यांची फौजही होती.इकडे थोड्या वेळाने त्या शिवाजीचे सोंग उघडीस आले,तेव्हा सिद्दीने संतापून त्याला तत्काळ ठार केले.शिवरायांसाठी,स्वराज्यासाठी या शिवाजीने आत्मबलिदान केले, तो अमर झाला.

शिवराय हातावर तुरी देऊन निसटल्याचे लक्षात येताच सिद्दी चवताळून गेला.त्याने तातडीने सिद्दी मसऊद या आपल्या सरदाराला मोठ्या फौजेनिशी शिवरायांचा पाठलाग करण्यास पाठवले.पाठलाग चालू झाला.दिवस उजाडल्यावर त्यांनी शिवरायांना पांढरपाणी ओढ्यावर गाठले.शिवराय पेचात पडले.त्यांनी कशीबशी घोडखिंड ओलांडली.

⇨ किशोर दरवाजा :-

हा दरवाजा गडाच्या तीन दुहेरी प्रवेशद्वारांपैकी एक होता. तसेच इतर चार दरवाजे आहेत. इंग्रजांच्या आक्रमणात चार दरवाजे उद्ध्वस्त झाले. किल्ल्याच्या पश्चिमेला अंधेर बवईच्या उत्तरेला किल्ल्याचे मुख्य प्रवेशद्वार किशोर दरवाजा आहे. त्याला दुहेरी दरवाजे आणि मध्यभागी एक कोर्ट आहे, त्याला कमानी आहेत. बाहेरील गेटला वर एक सुशोभित कक्ष आहे. त्यातल्या गरुडाची अतिशय बारीक सजावट करण्यात आली आहे. त्यात गणेशाची बारीक नक्षीकाम केलेली आकृती आहे. त्यात तीन पर्शियन शिलालेख आहेत. त्यांना महान द्वार देखील म्हणतात

 

⇨ अंबरखाना :-

हा किल्ला मराठ्यांनी बांधला आणि आजही उभा आहे. किल्ल्यावर व्यवस्थापन विभाग आणि राजवाड्याची टांकसाळ होती. धान्याचा कोठार ही जुनी इमारत येथे आहे. त्यांचा वापर धान्य साठवण्यासाठी केला जात असे. त्यात गंगा, जमुना आणि सरस्वती नावाचे तीन जलाशय होते. एका साठवणुकीची क्षमता सुमारे 25000 धान्याचे तुकडे असायची.

 

⇨ राजदिंडी गड :-

राजदिंडी गड हा किल्ल्यावरून अडचणीच्या वेळी वापरला जाणारा छुपा मार्ग होता. याचा उपयोग शिवाजी महाराजांनी पवनखंडच्या युद्धात विशाळगडला पळून जाण्यासाठी केला होता. हे राजदिंडी स्थान आजच्या काळातही शाबूत आहे.

 

⇨ अंधार भावडी :-

जेव्हा जेव्हा अंधेर बावडी सैन्याला घेरायचे. त्यावेळची पहिली कारवाई म्हणजे किल्ल्यातील मुख्य जलस्त्रोताला विषबाधा करणे. ती गाठण्यासाठी आदिल शाहने अंधेर बावडी किंवा छुपी विहीर बांधली. हा तीन मजली वळणदार जिना विहीर लपवतो. भिंतीला काही छिद्रे आहेत जेणेकरून सैनिकांना तैनात करता येईल.

 

⇨ धर्म कोठी :-

अंबरखान्याला बळकटी देणार्‍या तीन धान्यांच्या शेजारी हे अतिरिक्त धान्य कोठार होते. ही 55 फूट बाय 45 फूट बाय 45 फूट उंचीची दगडी इमारत होती. त्यात प्रवेशद्वार आणि टेरेसवर जाणारा एक जिना आहे. येथून गरजूंना धान्य वाटप करण्यात आले.

 

⇨ वाक दरवाजा :-

हा दरवाजा गडाचे दुसरे प्रवेशद्वार असायचा.येथून आक्रमकांना हुसकावून लावण्यासाठी तो बांधला गेला. कारण एका छोट्या अंगणात अडकून ते सहज पकडले जाऊ शकतात, ज्यामध्ये प्रवेशद्वारावर गणेशाची आकृती आहे.

⇨ पन्हाळा किल्ल्यावर कसे जायचे?

 

पन्हाळा किल्ल्याला भेट देण्याबद्दल सांगायचे तर, तुम्ही तुमच्या सोयीनुसार कोणत्याही माध्यमातून सहज येथे पोहोचू शकता. पन्हाळा किल्ल्यापासून जवळच्या विमानतळाबद्दल बोलायचे झाले तर पुणे आणि गोवा हे विमानतळ आहेत. या पन्हाळा किल्ल्यापासून जवळच्या रेल्वे स्टेशनबद्दल बोलायचे झाले तर छत्रपती शाहू महाराज रेल्वे स्टेशन आहे. या विमानतळावर किंवा रेल्वे स्थानकावर गेल्यावर इथून चालणाऱ्या स्थानिक वाहतुकीची मदत घेऊन तुम्ही तुमच्या पन्हाळा किल्ल्याला सहज भेट देऊ शकता. अशा प्रकारे, पन्हाळा किल्ल्याला भेट देण्यासाठी तुम्ही तुमची सहल सहज पूर्ण करू शकता.

➥ रेल्वेने पन्हाळा किल्ल्यावर कसे जायचे :-

पन्हाळा किल्ल्यावर रेल्वेने जायचे आहे. तर तुमच्याकडे पुणे-मिरज-कोल्हापूर सेक्शनवर रेल्वे स्टेशन आहे. पन्हाळा किल्ल्यापासून जवळचे रेल्वे स्टेशन छत्रपती शाहू महाराज रेल्वे स्टेशन आहे. जे आपल्या भारतातील सर्व प्रमुख शहरांशी अतिशय चांगले जोडलेले आहे. मुंबई, नागपूर, पुणे, तिरुपती यांसारख्या शहरांतून दररोज गाड्या उपलब्ध आहेत. तुम्ही छत्रपती शाहू महाराज रेल्वे स्टेशनवर पोहोचता, नंतर इथून चालणाऱ्या स्थानिक वाहनांच्या मदतीने तुम्ही पन्हाळा किल्ल्यावर पोहोचू शकता.

 

➥ रस्त्याने पन्हाळा किल्ल्यावर कसे जायचे :-

रस्त्याने पन्हाळा किल्ल्यावर जाणे खूप सोपे आणि आरामदायी आहे. कारण पन्हाळा किल्ला कोल्हापूरचा रस्ता आपल्या देशातील सर्व प्रमुख शहरांशी जोडलेला आहे. कोल्हापूर हे राष्ट्रीय महामार्ग 4 वर वसलेले आहे. ते मुंबई आणि बंगलोरला जोडते. मुंबई शहरापासून 8 तासांच्या अंतराने कोल्हापूरला पोहोचता येते. पुणे आणि मुंबई येथून बसेस धावतात. जे तुम्हाला तेथून पन्हाळा किल्ल्यावर घेऊन जाते.

 

 ➥ विमानाने पन्हाळा किल्ल्यावर कसे जायचे :-

येथे थेट विमानसेवा नाही. पण पन्हाळा किल्ल्यापासून जवळचे विमानतळ बेळगावात आहे. जे कोल्हापूर शहरापासून 150 किलोमीटर अंतरावर आहे. विमानतळावर उतरल्यानंतर प्रथम कोल्हापूर आणि तेथून पन्हाळा किल्ल्यावर जाण्यासाठी टॅक्सी किंवा ट्रेनने कोल्हापूरला जावे.

⇨ पन्हाळा किल्ला उघडण्याची आणि बंद करण्याची वेळ: –

पर्यटकांसाठी पन्हाळा किल्ला उघडण्याची आणि बंद करण्याची वेळ निश्चित करण्यात आलेली नाही. तुम्ही तुमच्या सोयीनुसार तुम्हाला हवे तेव्हा येथे भेट देऊ शकता. हा पन्हाळा किल्ला पर्यटकांसाठी नेहमीच खुला असतो.

 

 

⇨ पन्हाळा किल्ल्याचे प्रवेश शुल्क :-

या ठिकाणी पर्यटकांना कोणतेही प्रवेश शुल्क भरावे लागत नाही.महाराष्ट्र राज्यात असलेल्या पन्हाळा किल्ल्याला भेट देण्यासाठी पर्यटकांना प्रवेश शुल्क म्हणून कोणतेही शुल्क निश्चित करण्यात आलेले नाही. तुमच्या सोयीनुसार तुम्ही इथे कधीही मोफत फिरू शकता.

 

⇨ पन्हाळा किल्ला पाहण्यासाठी सर्वोत्तम वेळ :-

पर्यटक पन्हाळा किल्ल्याला वर्षभर भेट देऊ शकतात. कारण गडावरील आल्हाददायक हवामान पर्यटकांना वर्षभर आकर्षित करत असते. पण पन्हाळा किल्ल्याला भेट देण्याचा उत्तम काळ म्हणजे ऑक्टोबर ते मार्च. कारण त्या काळात वातावरण अतिशय आल्हाददायक असते आणि आजूबाजूचा हिरवागार पसरलेला असतो.

➽ पन्हाळा किल्ला नकाशा :-

➥ पन्हाळा किल्ल्याला सापांचा किल्ला का म्हणतात ? 

महाराष्ट्रात असलेला पन्हाळा किल्ला सापांचा किल्ला म्हणूनही ओळखला जातो.  की या किल्ल्याला सापांचा किल्ला म्हटले जाते कारण त्याची रचना वाकडी आणि सापासारखी आहे. हा किल्ला पाहिल्यास साप फिरत असल्याचा भास होईल. (भारतात अनेक रहस्यमय किल्ले आहेत)

 

याशिवाय पन्हाळा किल्ल्याबद्दल लोकांमध्ये अशीही एक दंतकथा आहे की या किल्ल्यावर शिवाजी महाराजांचे राज्य होते आणि त्यांनी या किल्ल्यावर बराच काळ वास्तव्य केले होते.

➤ पन्हाळा किल्ल्याबद्दल काही प्रश्न :-

१.  पन्हाळ्याचा वेढा कोणी दिला व तो किती दिवस होता ?

 उत्तर :  सिद्धी जोहरने शिवाजी महाराजांच्या पन्हाळा किल्ल्याला चार महिने वेढा दिला होता .

२. पन्हाळा किल्ला कोणी बांधला ?

 उत्तर :  राजा भोज नृसिंह (शिलाहार वंश )

३. सिद्धी जोहर कोण होता ?

उत्तर : सिद्धी जोहर कर्नुलचा सरदार होता .

४. पन्हाळा किल्ला कुठे आहे ?

उत्तर : पन्हाळा किल्ला हा महाराष्ट्रातील प्रख्यात सह्याद्री पर्वत रांगेत आहे .जिल्हा कोल्हापूर ,महाराष्ट्र .

५.  छत्रपती शिवाजी महाराज पन्हाळा गडावर किती दिवस राहिले ?

उत्तर : ५०० हून अधिक दिवस .

➦ पन्हाळा किल्ला दर्शन :-👇